به سوی فهم فناوری نرم (۱۶)

باسمه تعالی

به سوی فهم فناوری نرم (۱۶)

فناوری نرمِ فرهنگی

دکتر مهدی حمزه پور

دانشیار گروه علوم تصمیم و سیستمهای پیچیده دانشکده مدیریت دانشگاه امام صادق (ع)

دبیر کارگروه نخبگان مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری

مدیر اندیشکده فناوری نرم دانشگاه امام صادق (ع)

دانش و منابعِ فرهنگی مانند همه دانش های علوم دیگر به طور طبیعی به محصولات و کالاهای ارزشمند تبدیل نمی شوند و فقط به واسطه بازآفرینی، توسعه، فرآوری و تولید است که می توانیم دانش ، منابع و ارزش های فرهنگی را به محصولات، کالاها و خدماتی تبدیل کنیم که توسط مصرف کننده نهایی، قابل درک و مصرف باشند و آنگاه به ارزش واقعی آنها دست می یابیم. ابزارها و فرآیندهای تبدیل دانش و منابعِ فرهنگی به محصولات، کالاها و خدمات و یا به عبارتی، ابزارها و روش هایی که یک فرهنگ با آنها می تواند ارزش خود را نشان دهد، از جمله، ارزش اقتصادی و ارزش اجتماعی، فناوری فرهنگی تلقی می شوند.به عبارتی دیگر، فرآیند نوآوریِ فعالیت های فرهنگی و هنری، نوعی فناوری محسوب می شود که به فناوری فرهنگی شهرت یافته است.

در دوران کنونی، رشد اقتصادی، نه فقط در داشتنِ منابع مالی فراوان و یا منابع طبیعی خدادادی، بلکه در گروِ داشتن ذهن و فکرهای پویا است. اقتصاد عصر حاضر که واژه دانش و خلاق را در کنار نام خود یدک می‌کشد، هرچند از بازوی نیروی کار و نیروی مرموز سرمایه‌های پولی استفاده می‌برد، اما قدرت خود را از ذهن افرادی می‌گیرد که یاد گرفته‌اند چطور دست به آفرینش های ذهنی و فکری بزنند.در این خصوص، فناوری فرهنگی، نوعی فناوری خَلقِ فرهنگ و نوآوری فرهنگی است. این خَلقِ فرهنگ، اشاره به ایجاد، تجدید و توسعه منابع و ارزش های فرهنگی جدید دارد که منجر به توسعه اجتماعی می شوند؛ از سوی دیگر، نوآوری فرهنگی، اشاره به تبدیل سازه های مفهومی، مضامین و منابع فرهنگی به محصولات و خدماتِ دارای ارزش اقتصادی و اجتماعی است؛ یعنی همان بهبودِ ارزش افزوده فرهنگ. امروزه، منابع فرهنگی شامل آموزش، علم، هنر، اخلاقیات، قوانین، سنت ها، باورها، محیط طبیعی و میراث تاریخی است. از سویی دیگر، جهانی شدن، محتوای نوآوری فرهنگی را غنی کرده و کلید نوآوری فرهنگی در زُدودن زوائد و انتخاب اولویت ها و ضروریات برای فرآیند نیل به همزیستی و همسازی بین فرهنگ های مختلف است. خلاقیت به عنوان سنگ بنای نوآوری و نوآوری به عنوان پیش‌فرض رشد اقتصادی، نه به صورت مفاهیم جداگانه؛ بلکه به‌صورت اَرکان یک سیستم در کنار یکدیگر، نتایج مطلوب یک اقتصاد پویا و پیشرفته را رقم می‌زنند. در این میان، بسیاری از مفاهیم دیگر نیز در کنار آن‌ها قرار می‌گیرند. استعداد ذاتی افراد، حمایت‌های مالی و عاطفی، فرهنگ، کارآفرینی و غیره اجزای یک سیستم یکپارچه هستند که در طی یک فرایند، آنچه در ذهن افراد می‌گذرد را تبدیل به کالا و خدمات ملموسِ ارزشمندی می‌کنند که در نهایت، شکوفایی اقتصادی را رقم می زنند. نظریه آینده پژوهِ آمریکایی، دَنیل بِل، بیان می کند؛ مفهوم سابق فرهنگ بر پایه استمرار است؛ در حالی که مفهوم مُدرنِ فرهنگ مبتنی بر کثرت و چندگانگی است و ارزش های قدیمی جزو سنت بوده و آرمان معاصر، تلفیقی از فرهنگ های مختلف است.ذکر این نکته ضروری است که فناوری‌های فرهنگی، معمولاً بر مبنای صنایع فرهنگی تعریف می‌شوند. فناوری فرهنگی، نوعی فناوری است که عمده‏ترین کاربرد آن در صنایع فرهنگی است. بنابراین برای تعریف فناوری های فرهنگی، باید در ابتدا صنایع فرهنگی را تعریف و تبیین کنیم. ســازمانهای بین‏المللی نظیر یونیدو(UNIDO)،یونسکو (UNESCO) و وایپو (WIPO)، هــر یک تعـاریف مختلفی از صنایع فرهنگی دارند. ولی تعریف کلی آنها به این جمله بر می گردد: تولیدِ نظام‏مندِ کالاها و خدماتی که ماهیت فرهنگی دارند و بر افراد جامعه اثر فرهنگی می‏گذارند.بنابراین، فناوری فرهنگی، آن دسته از فناوری‌هایی هستند که زمینه تولید و انتشار آثار فرهنگی و هنری را فراهم می‌کنند. به عبارت دیگر، صنایع فرهنگی گونه‌ای از صنعت هستند که به خَلق ایده، تولید و توزیع محصولات و خدماتی می‏پردازند که ماهیت فرهنگی دارند و مخاطب آن‏ها جنبه‏های فرهنگی فرد و جامعه است. این صنایع دانش‌بنیان هستند و قابلیت زیادی برای ایجاد شغل دارند. از آن‌جایی که تولید فرآورده‌های فرهنگی بر خلاقیت، مهارت و استعداد فردی استوار است، صنایع فرهنگی را صنایع خلاق نیز می‌نامند. اهمیت این دسته از فناوری‌ها به جهت نقش کلیدی آن‌ها در آفرینش و عرضه آثار فرهنگی و هنری و صنایع فرهنگی و خلاق می‌باشد. امروزه، نیاز به روشهای مختلف برای احیا و ترویج فرهنگِ غنی و منحصربه ‌فرد ایرانی-اسلامی در سطح ملی و جهانی است. مفهوم فناوری فرهنگی اولین بار در کره جنوبی مطرح شده‌است. این لفظ را لی سومن (Lee Soo-man)، مؤسس شرکت پخش موسیقی کره‌ای به کار برد. مُراد او از این لفظ، فرآیند سه مرحله‌ای ارائه اثر موسیقی پاپ کره‌ای جهانی بود. پیشینه این مفهوم به موج کره‌ای و خصوصاً موسیقی پاپ کُره باز می‌گردد. بنا بر اعلام حکومت کره جنوبی، فناوری‌های فرهنگی جزء شِش فناوری پیشران (بقیه فناوری‌ها: فناوری اطلاعات، فناوری نانو، زیست‌فناوری، فناوری‌های محیط زیستی/ انرژی و فناوری‌های فضایی) در این کشور، می‌باشند. بر اساس این سیاست، موج کره‌ای توانسته‌است به موفقیت‌های چشم‌گیر جهانی دست بیابد. پس از مشاهده نتایجِ توجه به فناوری‌های فرهنگی در کشور کره جنوبی و توسعه صنایع خلاق در این کشور و کشورهایی چون انگلستان، ترکیه و استرالیا، سیاست‌گذاران و متخصصین این حوزه در ایران به اهمیت این فناوری‌ها پی بردند. به همین جهت در تدوین نقشه جامع علمی کشور که مشخص‌کننده سیاست‌های کلان علم و فناوری جمهوری اسلامی ایران می‌باشد، این فناوری‌ها جزء فناوری‌های با اولویت الف (بالاترین اولویت) توسعه انتخاب شدند. پس از این امر، ستاد توسعه فناوری‌های نرم و هویت‌ساز با کار ویژه توسعه این دست از فناوری‌ها در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تأسیس گردید. از سوی دیگر استفاده از فناوریهای جدید در ایران در حال گسترش است. گسترش فناوریهای جدید و نیاز به ترویج فرهنگ ایرانی-اسلامی ضرورت بررسی ارتباط و تعامل بین فرهنگ و فناوری برای حفظ و گسترش فرهنگ ایجاد می کند. استفاده از فناوری فرهنگ، که امروزه مورد توجه قرار گرفته و به مطالعه تعامل فرهنگ و فناوری می پردازد، در این زمینه نقش مهمی ایفا می کند. به همین جهت در نقشه جامع علمی ایران، توجه به این فناوری‌ها جزء اولویت الف (بالاترین اولویت) قرار گرفته‌است. همچنین ستاد توسعه فناوری‌های نرم و هویت‌سازِ معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری برای توسعه این فناوری‌ها تشکیل شده‌است. اخیراً با شناسایی شرکت‌های این حوزه به عنوان شرکت های نوپا، خلاق و دانش‌بنیان و تأسیس مراکز رُشد، شتابدِهی و مراکز شکوفایی، زمینه‌های حمایتی کارآفرینی این حوزه فراهم شده‌است. ایران می تواند با تفکر فناوریِ فرهنگ نه تنها گامی مهم در حفظ و گسترش فرهنگ ایرانی اسلامی بردارد که به توسعه فناوری در جامعه و ایجاد جامعه هوشمند اهتمام ویژه ورزد.به نظر می رسد، یکی از میانبرترین مسیرها برای ایران در دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی بالا و جبران عقب ماندگی های این حوزه،تمرکز، سیاستگذاری، خط مشی چینی و سرمایه گذاری در فناوری ها و صنایع فرهنگی و خلاق می باشد که زمینه های بالقوه و بالفعل آن در ایران به وفور وجود دارد که نیازمند توجه و اتخاذ تصمیم های سخت مدیریتی از جانب کارگزاران اصلی کشور می باشد.