به سوی فهم فناوری نرم (۱۷)
باسمه تعالی
به سوی فهم فناوری نرم (۱۷)
جهانِ نرمِ پساکرونایی
دکتر مهدی حمزه پور
دانشیار گروه علوم تصمیم و سیستمهای پیچیده دانشکده مدیریت دانشگاه امام صادق (ع)
دبیر کارگروه نخبگان مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری
مدیر اندیشکده فناوری نرم دانشگاه امام صادق (ع)
یکی از پُررَمز و رازتَرین شوک های عالَم گیر را تجربه می کنیم.َ ابَر مساله ساخت نایافته کرونا تحولّی بنیادین را در سبک و سازِ زندگی مخلوقات جهان، از جمله انسان بوجود آورده است. انسانی که بی مهابا اکتشافات حیرت انگیز و خیره کننده فناوری را در اکثر موارد در خدمت مَطامع نفسانی خویش قراداده و در عمل، گوهر ارزشمند وجودی خویش را به مَسلَخ برده است. انسانی که مُذَبذَب وار در انتظارِ جهانِ پساکرونایی است تا از رهگذر این فرصت تاریخی بی نظیر بتواند خستگی عمیق فکری،جسمی،روحی،روانی و رفتاری خود را به دَر کند و در افقی نو و جهانی تحوّل یافته، خویشتنِ اصیل خویش را بیابد. بی هیچ مُداهنه ای، جهانِ کرونا دیده حال و پساکرونای آینده، جهان فرهنگی و به تعبیری جهانِ نَرم است و قدرت حقیقی کشورها درسایه قدرت نرم برآمده از برتری در رقابت های فرهنگی در بستر صنعت نرم فرهنگی می باشد. به دیگر سخن، پدیده پیچیده و چند سطحی کرونا به عنوان مهمان ناخوانده، موجب تسریع در تغییر پارادایم یا پنجره نگاه از فناوری های سخت، که بهره وری صِرف فنّی و مالی را هدفگذاری کرده است، به فناوری های نرمِ هویّت آفرین و فرهنگ محور شده است. به عبارتی دیگر، انسان ها در سالیان اخیر، به ویژه در عصر کرونا و پسا کرونا، وارد عصر توسعه یکپارچه علوم انسانی، علوم اجتماعی و علوم طبیعی شده اند؛ بنابراین، مفهوم فناوری در حال تغییر از فناوری با زمینه محدود به فناوری با زمینه گسترده و از فناوری سخت به فناوری نرم است. ما به عصری رسیده ایم که در آن توسعه علوم نرم و فناوری نرم باید شتاب بگیرد. فناوری نرم نوعی فناوری است که از دیدگاه ها و زوایای مختلفی مانند اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، فلسفی و هنری حاصل می شود. تحقیقات فناوری نرم برای بازاندیشی و تامّل بر چالش های بی شُمارِ پیش روی بشر بسیار سودمند است و می تواند در نظام های فرهنگی مختلفی جای گرفته و توسعه پایدار و تحقیقات میان رشته ای را ترویج دهد تا به آگاهی های گسترده و راهکارهای اثربخش برای حل مسائل جهانی، ملّی، سازمانی و فردی دست یابیم. فناوری نرم شاید قدیمی تر از فناوری سخت باشد، لیکن فناوری سخت به طور نظام مندتری مدوّن و درک شده است. فناوری سخت به واسطه اختراع وجود پیدا می کند؛ امّا خودِ فرآیند اختراع و استفاده هایی که از فناوری های سخت بعمل می آیند از سَمتِ نرم حاصل می شوند. ملاحظات اخلاقی و معنوی جزء فناوری سخت نیستند. چند بار شنیده ایم که فناوری فی نفسه نمی تواند شَریر و بد باشد و شرارت در نحوه استفاده از آن است؟ فناوری سخت متّکی به قوانین طبیعت و اطّلاعات درباره نحوه انجام کارهاست؛ در حالی که فناوری های نرم به نَفس درونی و معرفت شناسی های کُهن متوسل می شود.فناوری های سخت و نرم هر دو در برگیرنده سیستم های دانشی، اختراع و خلّاقیت هستند؛ هر دو حائز اهمّیت هستند؛ زیرا بر وضعیت انسان اثر می گذارند؛ امّا در طول موج های به شدت متفاوتی فعّالیت می کنند.پروفسور جین فناوری نرم را به منزله دانش برگرفته از علوم اجتماعی، علوم غیرطبیعی و دانش غیرعلمی (سنّتی) برای حل مسائل عملی مختلف تعریف می کند. این همان حیطه فناوری غیرفیزیکی و وَرای ماشین آلات و ابزارهای فنّاوری فیزیکی است. وی می گوید، این نوع فناوری بر اندیشه انسان متمرکز می باشد؛ نه اشیاء و در واقع قلمرو ایدئولوژی، شور و احساس، ارزش ها، جهان بینی، رفتارهای فردی و گروهی، سازمانی و اجتماع انسانی است. بشر هزاران سال در حال ایجاد، استفاده و کسب منفعت از فناوری نرم بوده است. با این وجود، فناوری نرم به نُدرت به طور سیستماتیک یا نظام یافته تعمیم یافته و دسته بندی شده و آگاهانه به عنوان شکلی از فناوری توسعه یافته است. بدلیل تاثیر زیاد صنعتی شدن، دستاوردهای درخشان علوم طبیعی و فناوری سخت و دستیابی مفرط به ثروت مادی است که تاکید زیادی بر فناوری “بازسازی” و “کنترل طبیعت” داریم و از انجام تحقیقات کافی پیرامون فناوری هایی که دربرگیرنده خود بشر و رفتارهای انسانی هستند غافل شده ایم. به علاوه، تا حدّی که فناوری نرم به رسمیت شناخته شده، به نوعی به عنوان یک عامل غیرفناوری به تصویر کشیده شده یا در دهه های اخیر از آن به عنوان جعبه سیاهی یاد شده که همه چیز را تحت پوشش قرار می دهد. این کوتاهی در درک ماهیّت راستین فناوری ما را از فهم و رفع چالش های پیش روی بشر در جامعه مُدرن باز داشته است. فناوری نرم نیز همانند فناوری سخت به واسطه رشته ها ، سیستم های فنی و صنایع مختلف و از طریق تحقیقات ویژه در چند صدسال اخیر به وجود آمده است. صدها اثر پژوهشی پیرامون تاریخچه فناوری منتشر شده است؛ در حالی که آگاهی از پارادایم دیگرِ فناوری (فناوری نرم) حداقلی بوده است. تقریباً هیچ تحقیق سازمان یافته ای در خصوص سیستم های فنی و صنایع مرتبط با فناوری نرم به عنوان یک رشته رسمی صورت نگرفته است. اکنون در زیست تجربی کرونایی و پساکرونایی، زمان پرده برداری و انجام تجزیه و تحلیل جامع، پژوهش نظام مند و کاربردی در حوزه فناوری نرم رسیده است. پیشرفت های صورت گرفته در فناوری نرم یک حوزه پژوهشی جدید بوجود آورده که ویژگی بارز آن یک پارادایم کاملاً متفاوت برای فرآیند ارزش آفرینی است. به موجب این پارادایم، تحقیقات میان رشته ای در کنار درک جامع و عمیق تر سیستم دانش انسان ترویج پیدا می کنند. بر همین اساس، این موضوع ما را به تغییر طرز فکرو دیدگاه ما، نسبت به امور دنیا و گرایش افراد بشر به حل مساله سوق می دهد. این پارادایم جدید ماهیّت بسیاری از مسائل داخلی و بین المللی جامعه امروز را آشکار می کند. مطالعه فناوری نرم ما را قادر به تکمیل نمودن نیمه مفقود تاریخچه فناوری در جهان می کند که فقدان آن تاکنون به شدّت مانع توانایی ما در درک جهان معاصر بوده است. از یک نقطه نظر عملی، برای اینکه هر کشور بتواند با چالش های خود در قرن حاضر و آینده فائق آید، صرفاً اتکّا به فناوری های سخت، محیط سخت و سرمایه سخت کافی نیست. ما بایستی فناوری های نرم، محیط نرم و سرمایه نرم و در مقیاسی وسیع تر جهانی نرم را مطالعه و وارد راهکارهای متنوّع نظام مند طرّاحی کنیم و عملیات فناوری نرم و طرّاحی محیط نرم مطلوب را برای حل بسیاری از مسائل پیاده سازی کنیم. این امر مستلزم شتاب دهی به تحقیق، توسعه و کاربرد علوم و فناوری های نرم است. به علاوه، فناوری نرم، فناوری را در تحوّلات و رویّه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی متمرکز می کند. از یک سو، ایده ها و رویکردهای جدیدی برای نوآوری در صنایع خدماتی و حتّی برای نوآوری در صنایع نرم فراهم خواهد آورد؛ از سوی دیگر منجر به بهبود توانایی ما در درک، انطباق و حل مسائل پیچیده و انجام اصلاحات مناسب در سطوح مختلف سیستم های راهبردی خواهد شد. البته وقوع بحران عجیب، همه جانبه، پیچیده، شبکه ای و عبرت آموزِ همه گیری جهانی ویروس پیچیده کرونای اخیر، بیش از پیش توسعه جنون آمیز، غیر متوازن و حتی انحراف آفرین و فسادزای فناوری، با طرز تلقّی موجود، را برملا کرد. فناوری با نگاه پارادایم سخت موجود در سالهای اخیر پیشرفت چشمگیری داشته است. رویای افراد در رسیدن به کُره ماه به یک واقعیت تبدیل شده است. حتی امکان تکثیر انسان نیز وجود دارد. دانش و فناوری به این معنای سخت، آنچنان تاثیر شگرفی بر توسعه اجتماعی و اقتصادی داشته اند که اکنون به طور روزمره از جامعه دانشی سخن به میان می آوریم. در عین حال، پیگیری دستیابی بی مهابا به سودهای اقتصادی و استفاده غیراخلاقی از فناوری توسط افراد بی مسئولیت و فاسد در کنار فجایعی که به بار آورده اند، به طور روز افزون باعث بروز انتقادات علیه توسعه بیشتر فناوری شده است.در واقع توصیه مصلحان دلسوز و آگاه جهانی این است که توسعه علم و فناوری بر مبنای نیازهای انسان و به سود بشریت باشد. در سراسر تاریخچه طولانی مباحث رسمی پیرامون مفهوم فناوری، تقریباً همه مفسّران و تحلیگران مهم، ابعاد نرم فناوری (نظام های مقرراتی مانند تکنیک ها، رویکردها، برنامه ها و فرآیندهای فعالیت ها، هنر و مانند آن) را به عنوان بخشی از تعریف فناوری علاوه بر ابعاد سخت فناوری (ابزارها، ماشین آلات و تجهیزات و سایر ادوات کار) لحاظ کرده اند.علاوه برآن می توان بیان نمود که فناوری سخت همان فناوری کنترل مادّه است، در حالی که فناوری پیشرفته آینده فناوری کنترل و سلطه بر ذهن انسان بر مبنای روان شناسی و فناوری مدیریت گروه یا سازمان ها خواهد بود. با این وجود، پس از انقلاب صنعتی، مفهوم فناوری رایج موجود در ادبیات موضوع فناوری به تدریج تکامل یافته تا مفاهیمی نظیر ابزار سطح و کنترل طبیعت، رابطه ابتکاری با طبیعت، مجموعه ابزارهای کار و ابزارهای تغییر یا کنترل محیط خارجی در آن گنجانده شوند. تحقیقات فراوانی پیرامون تاریخچه فناوری اکنون در شرق و غرب و به انواع زبان ها و با عناوینی مانند تاریخچه علم و فناوری، تاریخچه فناوری های مدرن، تاریخچه فناوری و پیشینه فناورانه منتشر شده است که به طور تقریبی همه این آثار به نوعی به طور انحصاری بر تحقیقات در علوم طبیعی و آنچه فناوری سخت می نامیم متمرکز هستند. این کانون توجه بدین خاطر ایجاد شده که در طول دوره صنعتی شدن، تولید مواد نقش حیاتی در اقتصاد ایفا می کرد و علوم طبیعی و فناوری سخت سهم بسزایی در بهبود بهره وری مواد داشتند. به ویژه در دو قرن گذشته، اختراع و بکارگیری گسترده فناوری های جدید مانند موتور بخار، فناوری برق، فناوری فولاد، مهندسی شیمی، تلفن، ارتباطات بی سیم، فرستنده ها، رایانه ها، مدارهای مجتمع بزرگ مقیاس باعث بوجود آمدن انقلاب های فناوری شده که به نوبه خود توسعه بهره وری را ارتقا بخشیده و شرایط بقا و سبک زندگی انسان را دچار تغییر و تحول کرده اند. بنابراین درک انسان از دانش به سمت دانش مبتنی بر علم؛ قواعد، رویکردها و ابزارها متمایل شده (که در خلال فرآیند حل مساله در تولید مواد و با بکارگیری دانش علوم طبیعی ایجاد شدند) که معمولاً فناوری نامیده می شوند و کانون توسعه فناوری نیز به سمت استفاده و تغییرشکل طبیعت تمایل یافته است. تعاریف معاصر از فناوری در فرهنگ لغات به طور معمول آن را به گونه ای تعریف و بدان اشاره دارند که بر بهره گیری و تغییر طبیعت تاکید داشته باشد. برخی مسائل که انسان ها بعد از قرن بیستم با آن روبرو هستند از جمله استفاده انحرافی از فناوری و تخریب فضای زندگی انسان، ما را به بازاندیشی به این موضوع وا می دارد که آیا در درک و کاربست فناوری تاکید زیادی بر بازسازی و سلطه بر طبیعت کرده ایم، ضمن اینکه فناوری های دربرگیرنده انسان و رفتارهای انسانی را نادیده گرفته ایم.در قرن بیست و یکم و به ویژه تجربه اخیر فضای جهانی کرونازده و پساکرونایی (در آینده)، انفجار دانش، نرم شدن اقتصاد، تغییر ارزش ها، ادغام هنر و علم و رسالت توسعه پایدار انسان، مستلزم آن است که مفهوم فناوری را نو کنیم، درک خود از فناوری را از یک مفهوم محدود به یک مفهوم با تعریف و دامنه گسترده تغییر دهیم. به علاوه، ارتقای تحقیق، توسعه و بکارگیری فناوری نرم نیز ضروری خواهد بود. به عبارت دیگر، در پی چندین انقلاب صنعتی قبلی، زمان آن فرا رسیده تا انسان یک انقلاب مفهومی در فناوری ایجاد کند. به طور حتم برخی ناتوانی های فناوری های سخت در مواجهه با اَبرمساله کرونا و پسا کرونا و مدیریت و رهبری ابعاد گوناگون آنها، جهان را به استقبال فراگیرتر از فناوری های های نرم و اضمحلال شعار جهانی سازی و رفتن به سوی تحقق عملی جهانِ نرم بیش از پیش مهیّا نموده است.در این میان به طور قطع و یقین فناوری مدیریت مهمترین تعبیر و اصطلاحی است که در فضای کرونایی و پسا کرونایی خواهید شنید. فناوریِ نرمِ مدیریت مهمترین و اثرگذارترین ابزار فکری، مفهومی و عملّیاتی برای ساخت جهان نرم آینده است که من آنرا جهانِ نرمِ پساکرونایی می نامم. فناوری مدیریت یکی از حوزه های فناوری نرم است که پیشتر توسعه یافته و نوع ویژه ای از فناوری نرم محسوب می شود. هدف از فنّاوری نرم مدیریت، بهبود توانایی افراد در هماهنگی، توازن و کنترل امورِ تحت مسئولیت شان است. فناوری نرم مدیریت طیف وسیعی از موضوعات و حیطه گسترده ای از حوزه های سازمانی از امور دولتی، روابط بین الملل تا صنایع، بنگاه ها، خانواده ها و افراد را تحت پوشش قرار می دهد. از این رو، فناوری های مدیریت و همه فناوری های نرم ارتباط نزدیکی با مدیریت داشته و در سطوح خّرد، میانی و کلان قابل دسته بندی هستند و از حیث دامنه های مدیریت به افراد، شرکت ، صنعت و دولت تقسیم می شوند.لازم به ذکر است که در مورد فناوری نرمِ مدیریت همواره باید دو نکته بنیادی زیر را در نظر گرفت: اول آنکه؛ فناوری نرم مدیریت همه بخش های اقتصاد، جامعه، سازمان و فناوری را تحت نفوذ و پوشش دارد (مشابه علوم رفتاری که در همه زمینه های علوم اجتماعی نفوذ کرده است). لذا در تحلیلی جامع، مقصود مدیریت و رهبری، انسانیّت است، بنابراین مدیریت و رهبری نه تنها فناوری، بلکه هنر نیز بوده و ارتباط نزدیکی با عوامل فردی نظیر قضاوت، بینش و دلربایی، شخصیت اخلاقی و تعهدات انسانی دارد.
دوم آنکه: فناوری مدیریت نوعی فناوری نرم است؛ اما همه فناوری های نرم به مقوله فناوری مدیریت تعلق ندارند. برای مثال، فناوری آموزش، فناوری طراحی، فناوری فرهنگ، فناوری اجتماعی و برخی از فناوری های کسب و کار بخشی از فناوری مدیریت نیستند. حتی اگر برخی فناوری های نرم ارتباط نزدیکی با مدیریت داشته باشند، به دلیل برخی عوامل محیطی اثرگذار، تحت کنترل و مدیریت شرکت یا بخش های صنعتی نیستند، از این رو، آنها را نباید در زمره فناوری مدیریت جای داد به علاوه اینکه این کار به توسعه بیشتر فناوری نرم منجر نخواهد شد. با مشاهده ابعاد گوناگون و فراگیر پدیده کلان مقیاسِ کرونا و تجربه زیسته آن، پیش بینی قطعی نگارنده در جهان پساکرونا،پیشرانی راهبردی صنایع نرمِ منبعث از فناوری های نرم درایجاد جهان نرمِ فرهنگی و معنوی پساکرونایی است.
دیدگاهتان را بنویسید