به سوی فهم فناوری نرم (۱۸)

باسمه تعالی

به سوی فهم فناوری نرم (۱۸)

صَنعتِ نَرمِ خَلّاق

دکتر مهدی حمزه پور

دانشیار گروه علوم تصمیم و سیستمهای پیچیده دانشکده مدیریت دانشگاه امام صادق (ع)

دبیر کارگروه نخبگان مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری

مدیر اندیشکده فناوری نرم دانشگاه امام صادق (ع)

صنعتِ به اصطلاح نَرم، صنعتی است که در آن فناوری نرم، فناوری محوری می باشد، بر خلاف بخش های صنعتیِ سنتی که فناوری سخت را فناوری محوری می دانند. در حالی‌که در فناوری نرم، ماهیت انسان به ‌عنوان یک کلیت زنده با شعور، احساس، افکار و ارزش‌ها تلقی می‌شود. فناوری سخت بر این عوامل انسانی نیز تاکید می‌کند اما خیلی دلواپس ظرفیت و واکنش انسان به سمت خارج و ماده است، در حالی‌که فناوری نرم بیشتر به فعالیت‌های روان‌شناختی انسان، مانند درک، احساس، حالت، فکر، الگوهای فکری، ارزش‌ها، سنت‌ها، عادت، شخصیت و توانمندی کنترل فعالیت‌های متنوع و متکثر منبعث از موضوعات روان‌شناختی توجه ویژه دارد.
بنابراین، پارامترهای اصلی فناوری نرم عوامل گوناگون روان‌شناختی، اجتماعی و فرهنگی هستند. فناوری نرم مفهوم جدیدی نیست. هزاران سال است که انسان در حال ایجاد و توسعه‌ فناوری نرم و بهره‌برداری از آن بوده است. اما بدلیل تأثیرات عظیم صنعتی شدن و دستاوردهای چشمگیرِ علوم و فناوری طبیعی، فناوری نرم تحت پوشش فناوری سخت قرار داشته و به ‌عنوان گونه‌ای از فناوری، به ‌ندرت به‌طور آگاهانه توسعه یافته است. به بیانی دیگر، سیستم‌های دانشیِ کاربردی و نشأت گرفته از علوم انسانی ـ اجتماعی، دانش و علوم غیرمادی که هدفشان حل مشکلات عملی انسان باشد، فناوری نرم نامیده می‌شود. البته باید این نکته را در نظر داشت که تا امروز، در قاموس مدیریت صنعتی، همه بخش های تولید غیرمادّی در مجموع، صنایع خدماتی شناخته می شوند. با این حال، نَرم شدن کلّ صنعت نه تنها تغییراتی در خود صنعت خدمات ایجاد کرده، بلکه برخی صنایع جدید نیز به مفهوم سنّتی فراتر از بخش خدمات و حتی مقوله صنعت خدمات عمل می کنند. در عین حال، ارزش افزوده ایجاد شده توسط صنایع مرتبط با فرهنگ، سرگرمی، نرم افزار، اطلاعات و ارتباطات به مراتب بیشتر از صنعت تولید است و مقیاس و گستره آن با نرخ هشدار دهنده ای افزایش می یابد. این صنایع به طور روزافزون به نیروی محرّکی برای توسعه اقتصادی، اجتماعی و فناوری تبدیل می شوند. در عین حال در کنار صنعت تولید پیشرفته، به رکن مهم اقتصاد دانشی تبدیل شده اند. به علاوه، به دلیل ادغام گسترده صنعت نرم و سخت، تمایز بین صنایع بر اساس مقوله های مرسوم تولید مادّی یا غیرمادّی بسیار دشوار شده است.می بایست این حقیقت میدانی و تجربی را نیز بیان نمود که به دلیل فناوری های محوری کاملاً متفاوت، فرایند نوآوری در صنعت نرم و سخت، به عبارتی فرایندها، شیوه ها و اَشکال ارزش آفرینی در آنها متفاوت است. شایان ذکر است که حتی در صنعت نرم، فرایندها، شیوه ها و قواعد ارزش آفرینی برای هر مجموعه، متفاوت از فناوری های نرم محوری، یکسان نیست. یقیناٌ معیارها و روش های ارزیابی و استعداد اکتسابی انسان نیز در هر نوع از صنعت نرم متفاوت است. چیزی که باید مدّنظر قرار گیرد آن است که هر نوع فناوری نرم قادر است در آینده در مسیر رو به بالا در یک رشته رشد و توسعه یابد و در مسیر رو به پایین صنایع نرم بیشتری به وجود آورد؛ نظیر صنایع نرم فرهنگی و خلّاق کنونی. صنایع فرهنگی و خلّاق آن دسته از صنایعی هستند که خاستگاه شان خلّاقیت، مهارت و استعداد فردی است و پتانسیل تولید ثروت و اشتغال را از طریق ایجاد و بهره برداری از مالکیت دارند.آنکتاد (کنفرانس سازمان تجارت جهانی درمورد تجارت و توسعه)، صنایع خلّاق را این چنین تعریف می کند: چرخه های خَلق، تولید و توزیع کالاها و خدمات که از خلّاقیت و سرمایه فکری به عنوان نهاده های اولیه استفاده می کنند. آنها شامل مجموعه ای از فعالیت های دانش بنیان هستند که کالاهای ملموس و خدمات هنری یا فکری ناملموس با محتوای خلّاق، ارزش اقتصادی و اهداف بازاری تولید می کنند. صنایع خلّاق در گذرگاه بین بخش های افزارپیشه، خدماتی و صنعتی قرار دارند؛بنابراین، تقسیم و دسته بندی و هنجارسازی صنایع طبق ویژگی های فناوری محوری آن به نوعی آینده نگرانه محسوب می شود، در عین حال یادگیری قواعد توسعه آن به منظور تدوین استراتژی های بلندمدت و سیاست های صنعتی متناسب با این ویژگی ها و ترویج نوآوری در آن اعمّ از نوآوری نهادی که توسط مدیریت نظام مند پیاده سازی می شود بسیار مهم است. نوآوری در فناوری نرم غالباً با تغییرات در شیوه زندگی، ارزش‌ها، سطح تقاضاها و الگوهای فکری مردم آغاز می‌شود. قوانین، مقررات، سیستم‌ها و نظام‌ها، نوآوری در فناوری نرم را محدود می‌سازند در حالی‌که نوآوری در فناوری سخت چنین نیست. نوآوری در فناوری نرم مستلزم تخریب فعال قوانین و مقررات قدیمی است. در این میان، رفتار بسیاری از مردم به عنوان مصرف‌کنندگان نهایی با تأکیدی تازه بر مصرف روحی و روانی مطرح شده است. برای رفع این نیاز، آرایه‌ عظیمی از دانش فرهنگی و منابع فرهنگی در قالب محصولات فرهنگی تدوین و به بازار مصرف ارائه شده است. صنایعِ به اصطلاح خلّاق در واقع بخشی از صنایع نرم هستند، ولی فعّال ترین بخش صنعت فرهنگی و صنعت خدمات فکری در بین صنایع نرم نیز می باشند. اخیرا افراد بسیاری مجذوب چشم انداز صنایع خلّاق شده اند؛ زیرا کشف کرده اند که پدیده های نرم مثل اهداف نرم نیز می توانند تولید ثروت کنند. در نتیجه افراد تمایل به صَرف انرژی و پول بیشتری در تحقیقات، بهره برداری و توسعه صنایع خلّاق پیدا کرده اند. این پدیده حاکی از آن است که با توسعه صنایع نرم معاصر، تولید دارایی های ملموس و غیرملموس ارزشِ به مراتب بیشتری ایجاد می کند و افراد به طور روزافزون تمایل به پرداخت هزینه برای به دست آوردن بهره وری یا راهکار مولّد در این زمینه های غیرمادی پیدا می کنند.در واقع، اگر به ریشه موضوع پی ببریم، بسیاری از صنایع سخت از جمله صنایع فناوری پیشرفته نیز از ایده های خلّاق به وجود آمده اند. به هر ترتیب، تغییر در ارزش ها و نرم شدن کلّی اقتصاد که در طول قرن اخیر شروع شد انواع جدید حل مساله را محقّق کرده که با الگوهای مصرف جدید، مدل های کسب و کار نوین، سبک های زندگی جدید، انواع جدید سرگرمی و فراغت، الگوهای کار جدید و مفاهیم جدید سروکار دارند و می توانند فرصت های کسب و کار خوبی فراهم کنند. در نتیجه، این تغییرات منجر به پیدایش بسیاری از ایده های خلّاق شده و توسعه صدها شرکت و حتی تجارتی را به دنبال داشته که مفاهیم و ایده های جدید را به یک صنعت ارائه می کند و صنعت ایده نامیده می شود. این زمینه ظهور صنایع خلّاق شگفت انگیز است..نکته دیگرآن که هدف صنعت نرم عمدتاً مقاصد نرم (ناملموس) نظیر افزایش بهره وری، ترویج نوآوری، بهبود هوشمندی، اجتناب از ریسک ها، غنی سازی و زیباسازی زندگی و حل مسائل اجتماعی است؛ در حالی که اهداف صنعت سخت (ملموس)، ربات، خودرو، هواپیما و راکت و… است. ابزارهای محوری که صنعت سخت با آنها به اهداف خود می رسد به طورعمده وابسته به فناوری سخت هستند، در حالی که ابزارهای محوری صنعت نرم متکّی به فناوری نرم است. با پیشرفت اقتصاد خلّاق، توسعه صنعت نرم شکل یک جریان بزرگ را در طول قرن جدید به خود گرفته است و پیش بینی می شود که فضای جدید و تحوّل زای کرونایی و پس از آن شدّت و سرعت این جریان را افزون تر کند. صنایع خلّاق، پویاترینِ بخش ها در تجارت جهانی هستند. طبق محاسبات اوّلیه آنکتاد یا همان کنفرانس سازمان تجارت جهانی درمورد تجارت و توسعه ، محصولات و خدمات صنایع خلاق رشد قابل توجه و فزاینده ای داشته اند. این یک خبر مسرّت بخش است و نشان می دهد که عموم مردم جهان کارکرد پارادایم دیگر فناوری (فناوری نرم) را به رسمیّت شناخته و نظریه فضای نوآوری در عمل محقّق شده است. این امر باید افراد را به پژوهش آگاهانه، سرمایه گذاری و توسعه سایر ابزارها برای حل مسائل (فناوری نرم و نوآوری محیط نرم برای دستیابی به جهان نرم)، مطالعه در مورد پیشبرد و ایجاد ارزش افزوده و اهمیت بخشیدن به حقوق مالکیت معنوی فناوری نرم تشویق کند.ا ّبّرمساله جهانی کرونا باعث تسریع در مراحل تحقّق منحنی عمر محصولات و خدمات صنایع نرم فرهنگی و خلّاق از مرحله معرّفی به مرحله رشد شده است و در آینده ای نزدیک پس از کرونا از مرحله رشد به مرحله بلوغ خواهد رسید. از منظری کلّی، اصطلاح صنایع نرم فرهنگی و خلّاق به طور متداول در پیشنهادات خط مشی جامعه کسب و کار، دانشگاه ها و دولت به چشم می خورد و به نقطه رشد فرهنگی و اقتصادی جدیدی تبدیل شده که کشورهای مختلف در حال تمرکز بر روی آن هستند تا مرحله اوج و بلوغ آن را در جهانِ پسا کرونا شاهد باشند. میانگین بهبود نسبیِ شرایطِ معیشتی و مادّی مردم دنیا، نیاز عموم آنها به محصولات این نوع از صنایع را در سراسر دنیا افزایش داده و فرهنگ، هنر، ورزش و فناوری های تفریحی و سرگرمی را به سرعت به صدها هزار کالا و خدمات تبدیل می کند و یک صنعت فرهنگی غول آسا به وجود آورده است. به علاوه، به دلیل نقش بی نظیر صنعت فرهنگی و خلّاق در پیشرفت اجتماع و سهم آن در ارتقای قدرت نرم ملّی، کشورهای دنیا اهمیت زیادی برای آن قائل شده اند.

نتیجه آنکه : از سالها پیش روند تغییر تدریجیِ نگاه جهانی از پارادایم فناوری سخت به فناوری نرم اتفاق افتاده است و بسیاری از کشورهای پیشرو از مواهب اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی آن منتفع می شوند. وقوع پدیده و اّبّرمساله شیوع عالَم گیرِ ویروس کرونا و ابعاد گوناگونِ اثرات پروانه ای آن، موجب افزایش اقبال عمومی مردم به مظاهری از فناوری های نرم مانند فناوری نرم آموزش،صنایع فرهنگی و خلاق و…شده است که به خودی خود سرعت روند این تغییر پارادایم ها را شدّت بخشیده است و پیش بینی های میدانی حاکی از آن است که جهانِ پساکرونایی؛ یعنی جهان ِ نرم؛ حاکمیتِ حداکثریِ فناوری های نرم خواهد بود.