به سوی فهم فناوری نرم (۲۴)

باسمه تعالی

به سوی فهم فناوری نرم (۲۴)

چیستیِ فناوریِ نَرم

دکتر مهدی حمزه پور

دانشیار گروه علوم تصمیم و سیستمهای پیچیده دانشکده مدیریت دانشگاه امام صادق (ع)

دبیر کارگروه نخبگان مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری

مدیر اندیشکده فناوری نرم دانشگاه امام صادق (ع)

در روزگار ما، انفجار داده و اطلاعات، نَرم شدن اقتصاد، تغییر بینش ها، ادغام هنر و علم و رسالت توسعه پایدار انسان مستلزم آن است که مفهوم فناوری را نوسازی کنیم، درک خود از فناوری را از یک مفهوم محدود به یک مفهوم با تعریف و دامنه گسترده تغییر دهیم. به علاوه، ارتقای تحقیق و توسعه و بکارگیری فناوری نرم نیز ضروری خواهد بود. به عبارت دیگر، در پی چندین انقلاب صنعتی قبلی، زمان آن فرا رسیده تا انسان یک انقلاب مفهومی همراه با تجدید و نوسازی در فناوری ایجاد کند.

فناوری یک واژه ضروری برای رهبران بین المللی، سیاستمداران، مجریان کسب و کار یا نیروی کار پژوهشی در عصر حاضر است. حال، فناوری چیست؟ چگونه بر توسعه جامعه انسانی و زندگی هر یک از ما تاثیر خواهد گذاشت؟ ما باید فناوری را از طریق تفکر نظام مند و غربال دانش وارد کل سیستم دانش انسان کنیم تا معنی، دسته بندی و کارکرد فناوری تصریح گردد. این کار به ما در تغییر طرز فکر و نقطه نظر در مشاهده دنیا کمک خواهد کرد.

 از ابتدای دهه ۱۹۸۰ تاکنون توجه علمی بین الملل بر یک پدیده جدید معطوف بوده است و آن اقتصاد دانش بنیان نام گرفته است. محققان از کشورهای مختلف تحقیقات تجربی زیادی انجام داده اند که تایید می کند دانش، نیروی محرک توسعه اجتماعی و اقتصادی است و به ما امکان تجدید درک ارزش دانش به عنوان یک نیروی مولد مهم را می دهد. به علاوه، این تحقیقات درک جامع ما از دانش را از منظر منابع، صاحبان آن، کسانی که آن را در اختیار دارند، کارکردها، سطوح و عملیاتی بودن آن عمیق کرده اند (جین۱۹۸۸). آگاهی از منابع و اجرایی بودن دانش برای تحقیقات فناوری نرم اهمیت زیادی دارد.

منابع دانش نه تنها علوم طبیعی؛ بلکه علوم غیر طبیعی مانند فلسفه، علوم انسانی و اجتماعی، علوم شناختی و ذهنی،علوم دینی و هنر نیز هستند که همه اینها اثر مستقیم و زیادی بر توسعه اجتماعی و اقتصادی دارند.

از منظر عمل پذیری، دانش را می توان به دو نوعِ عمل پذیر و عمل ناپذیر تقسیم کرد. در حقیقت، مجموعه دانشِ عمل پذیر همان مفهوم و زمینه جامع و گسترده فناوری است و واژه عمل پذیری اشاره به پتانسیل حل مسائل یا پتانسیل ارزش آفرینی دارد. این نوع دسته بندی همواره نادیده گرفته شده اما از اهمیت زیادی برای درک دانش علمی و دانش فناوری و نیز طرح های نهادی مربوط به توسعه علمی و فناورانه برخوردار است. به علاوه ما را به درک معنای عمیق تر فناوری سوق می دهد.

مدت هاست که افراد جوّ پیچیده ای پیرامون فناوری ایجاد کرده اند؛ در حالی که فناوری ابزار حل مساله است. دو نوع حل مساله وجود دارد: یکی مربوط به چیزهای محسوس مانند کالاهای ساخته شده تولیدی قابل لمس و دیگری مربوط به پدیده های نامحسوس مانند سیاستگذاری ها،خط مشی آفرینی ها،تنظیم گری ها و فرآیندها. می توانیم اولی را فناوری سخت و دومی را فناوری نرم بنامیم. بنابراین، در کل فناوری متشکل از فناوری سخت و نرم است. از منظر حل مساله، فناوری اشاره به مهارت ها، ابزارها، روش ها، قواعد و رویه هایی دارد که توسط انسان برای بهبود، تغییر و تطبیق و مدیریت یا کنترل جهان عینی و ذهنی برای بقا و توسعه خود بکار گرفته می شوند؛ اگرچه این نکته را هم در ادبیات موضوع فناوری داریم که انسان ها فقط می توانند با طبیعت تطبیق پیدا کنند نه اینکه آن را کنترل نمایند که در جای خود قابل مباحثه است.

با توسعه اقتصادها و تغییر فناوری، مرز بین فناوری سخت و فناوری نرم تیره و محو می شود. با این حال، در کل می توان گفت فناوری سخت به طور عمده از طریق اَشکال مادی تجلی می یابد و سیستم دانش آن در بیشتر اوقات حاصل دانش علوم طبیعی است. فناوری نرم هم به طور عمده از طریق روان شناسی و رفتار انسان ظهور یافته و به طور عمده از علوم غیرطبیعی؛ یعنی علوم انسانی و هنر بدست می آید. در اینجا واژه سخت اشاره به موجودیت های فیزیکی دارد که عملیات ها از طریق آنها انجام می گیرد. واژه نرم اشاره به موجودیت های عاری از شکل فیزیکی دارد. به عبارتی، سخت اشاره به پدیده های محسوس و نرم اشاره به پدیده های نامحسوس دارد. فناوری نرم بایستی دو ویژگی کلی را به نمایش بگذارد: بایستی هم فناوری و هم نَرم باشد. از نقطه نظر ویژگی فنی، می توانیم موارد ذیل را درباره فناوری نرم بیان کنیم: یک، باید یک سیستم دانش عمل پذیر با ابزارها، رویه ها و مجموعه قواعد برای حل مسائل باشد (تحقق پذیری، عملی بودن). دو، باید در جهتِ یافتن روش هایی جهت ارائه خدمت برای تحول اجتماعی و توسعه اقتصادی (خدمات) باشد. خدمات ارائه شده توسط فناوری بایستی چند بُعدی بودن اهداف را مورد توجه قرار دهند: بهبود منابع اقتصادی، اجتماعی،  اکولوژیکی یا بوم شناختی و منافع زیست محیطی.

از نقطه نظر ویژگی نرم می توانیم موارد ذیل را درباره فناوری نرم بیان کنیم: یک، دانش عملیاتی آن به طور عمیق در فعالیت های درونی و آگاهانه انسان ریشه یافته است.دو، اهداف عملیاتی آن شامل فرآیندهای فعالیت های روانی،ذهنی و فکری انسان و آن دسته از رفتارهای انسان است که توسط فعالیت های روانی انسان، مرتبط با برداشت ها و ادراک ها، احساسات و ارزش ها راهبری می شود و تجسم روابط بین جسم و ذهن است. بنابراین عوامل روانی، اجتماعی و فرهنگی مختلف، پارامترهای فناوری نرم را متمایز می کنند. سه، روشی که فناوری نرم با آن ارائه خدمت می کند علاوه بر محصولات ملموس، در بیشتر موارد از طریق حالت های نامحسوس مانند خدمات،رویه ها، قواعد و سیاست ها است و چهار، شکل پذیری فناوری نرم، معنی، کارکردها و مشخصات فناوری های نرم را می توان طبق تغییرات محیط های طبیعی و اجتماعی و سطح ظرفیت و درک ما از جهان عینی و ذهنی نمایش داد، شکل داد، اصلاح کرد و بیان نمود.

به طور خلاصه می توان گفت که فناوری نرم یک سیستم دانش عمل پذیر است که از انجام فعالیت های اقتصادی، اجتماعی و انسانی محقق می شود و سپس به قواعد، سازوکارها، ابزارها، فرآیندها و نهادهای حل مساله از طریق خلاصه سازی و استفاده آگاهانه از عرف و تجربیات آن شکل می دهد که از اهمیت هدایت برای پیاده سازی، بهبود، سازگاری و راهبری دنیای عینی و ذهنی برخوردار است.

بنابراین، فناوری نرم نوعی فناوری است که از دیدگاه ها و زوایای مختلفی مانند اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، فلسفی و هنری حاصل می شود. هدف آن یافتن یک پارادایم بدیل یا جایگزین است که از مفاهیم سنتی دانش، فناوری و ارزش گرایی صِرف در سیستم های دانشی مختلف متمایز باشد و نحوه استفاده از این ابزارها را برای تحلیل و رفع چالش های پیچیده و دسترسی به ظرفیت پیاده سازی حل مساله معلوم سازد. بنابراین، تحقیقات فناوری نرم برای بازاندیشی و تامل بر چالش های بی شمار پیش روی انسان معاصر بسیار مفید و سودمند است و می تواند در نظام های فرهنگی مختلفی جای گرفته و توسعه پایدار و تحقیقات میان رشته ای را ترویج دهد تا به آگاهی های گسترده و راهکارهای اثربخش برای حل مسائل جهانی، ملی، سازمانی و فردی دست یابیم.