به سوی فهم فناوری نرم (۲۶)

باسمه تعالی

به سوی فهم فناوری نرم (۲۶)

ویژگی های فناوری نرم

دکتر مهدی حمزه پور

دانشیار گروه علوم تصمیم و سیستمهای پیچیده دانشکده مدیریت دانشگاه امام صادق (ع)

دبیر کارگروه نخبگان مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری

مدیر اندیشکده فناوری نرم دانشگاه امام صادق (ع)

سازه مفهومی فناوری را در یک تقسیم بندی مهم و هدفمند به دو دسته کلان فناوری نرم و فناوری سخت نامگذاری کرده اند. فناوری های نرم و سخت از آنجایی که هر دو فناوری هستند ویژگی های مشترکی دارند که به منظور درک عمیق تر فناوری نرم، ویژگی های اساسی آن را مطرح خواهیم کرد. از منظر ماهیت ذاتی عمومی هر دوی آنها به عنوان فناوری، به شکل ابزار، مهارت، قواعد، سازوکار، آلات، روش ها و رویه هایی برای حل مسائل در می آیند و مقصود از این دو نوع فناوری، انجام کار بوده و ارائه خدمت برای پیشرفت اجتماعی و توسعه اقتصادی برای آنها متصور است. البته در مقایسه ای عمیق تفاوت های اساسی بین این دو نوع فناوری وجود دارد و فناوری نرم باعث ایجاد یک پارادایم فناورانه کاملاً جدید شده است. به طور کلی، فناوری نرم در مقایسه با فناوری سخت دارای ویژگی های زیر است:

۱- فناوری نرم رابطه نزدیک تری با انسان و فرهنگ دارد.

فناوری نرم فعالیت های روانی و رفتارهای بیرونی انسان را هدف عملیاتی خود قرار می دهد و محتوا و سطوح آن به واسطه تمرکز بر طرز فکرها، سطوح درک و حالت های کُنشی انسان ها تعیین می شود. کاربرد و تعمیم آن به طور مستقیم گاهی به نظام های ارزشی بومی، زمینه های فرهنگی، عادت ها و سطوح دانش مربوط می شود. در عین حال، در طول فرآیند اجرای فناوری نرم، ویژگی های متفاوتی طبق اهداف عملیاتی مختلف شکل می گیرند. می توان گفت عوامل انسانی و محیط اجتماعی، شکل گیری، نمایش، قالب و نوآوری فناوری نرم را کنترل می کنند. بنابراین، فناوری نرم نوعی فناوری است که دربرگیرنده اندیشه ها، نقطه نظرات و شخصیت قوی انسان بوده و مسیر کاربردهای فناوری سخت را تحت کنترل دارد.

۲- فناوری نرم تجسّم مفاهیم متمایز انسانیت و عوامل انسانی است.

مفهوم انسان در فناوری نرم با فناوری سخت که در آن هدف “خارج از بدن انسان” است تفاوت دارد. اگرچه بدن انسان در علم پزشکی و علوم زیستی غرب یک هدف و مقصود عملیاتی محسوب می شود، اما به عنوان یک شی فیزیکی یا مجموعه ای از سلول ها و حتی ژن ها تلقی شده و به لحاظ علمی قابل تکثیر است، در حالی که در فناوری نرم، بدن انسان به منزله یک کلیت ارگانیک و نظام یافته دارای آگاهی، احساسات، هدف، افکار و ارزش ها تلقی می شود. رشد انسان و شکل گیری شخصیت وی صرفا توسط ژنها تعیین نمی شود، لیکن ناشی از ژن های متعدد و تعامل پیچیده طبیعت، اجتماع و محیط در بلند مدت است. فناوری سخت نیز بر این عوامل انسانی تاکید دارد؛ اما بیشتر با واکنش و ظرفیت انسان نسبت به بیرون و اشیاء سروکار دارد، حال آنکه فناوری نرم توجه بیشتری به فعالیت های روحی و روانی انسان نظیر حس، احساس، مزاج، اندیشه، الگوهای فکری، ارزش ها، سنت ها، هویت، شخصیت دارد و به توانایی کنترل فعالیت های روحی و روانی توجه می کند.

۳- فناوری نرم ریشه در جهان معنوی دارد.

جهان معنوی شامل جهان انتزاعی (شیء ای که از طریق جریان فعالیت های روان شناختی مفهوم پردازی می شود)، جهان دیداری (ظهور دوباره تصاویری از رویدادها از طریق حافظه و چشم ذهن) و جهان واقعی ( انعکاس تجربه حواس، احساس/ مزاج و کُنش مانند درد قلب، ترس، لذت و… است). در عین حال که تفکر انتزاعی با مفاهیم سروکار دارد، تفکر دیداری با تصاویر و تفکر واقعی با حس خودآگاهی سروکار دارد. مفهوم تفکر واقعی تاکنون در محافل هنری کاربرد داشت که می توان آن را به سه شاخه تقسیم کرد: تفکر احساسی، تفکر حسی و تفکر کُنشی.

دنیای فیزیکی که عملیات فناورانه سخت در آن صورت می گیرد شامل زمینه های طبیعی و مصنوعی می شود و دنیای معنوی که عملیات فناوری نرم در آن صورت می گیرد شامل سیستم هماهنگ سازی – عمل درونی و سیستم رفتار بیرونی است. اولی شامل عرصه اِنتزاع (مفاهیم، حالت ها، سیستم ها) و عرصه آگاهی (انجام کار تحت سلطه کُنش هماهنگی درونی و نگرش ارزشی، جهان بینی، اخلاقیات و احساسات) است.

۴- فناوری نرم طبیعی نیست.

فناوری نرم به طور اساسی دارای دوگانگی است. دوگانگی فناوری نرم ناشی  از کارکردهای دوگانه آن است، در اینکه همزمان هم تجلّی نیروهای مولد و هم روابط تولید است.

از یک سو فناوری نرم به دلیل ویژگی های فناورانه ای که دارد نه تنها ارزش افزوده ایجاد کرده و محرک شکل گیری صنایع جدید به عنوان فناوری محوری است، بلکه مسیرها و ابزارهایی برای نوآوری در فناوری نرم جهت بهبود کارایی نوآوری متعلق به نیروهای مولد نیز فراهم می کند. از سوی دیگر، فناوری نرم به سبب ویژگی های نرمی که دارد (جنبه اجتماعی)، نقش حیاتی در تعیین ماهیت و محتوای نهادها و موسسات جدید ایفا می کند. از این رو ممکن است مبنای اصلاحات نهادی را شکل داده و در نتیجه در تصمیمات مربوط به تنظیم نظام توزیع منافع و تغییر، مهار و تنظیم روابط مختلف در فعالیت های اقتصادی و اجتماعی از جمله روابط مصلحتی و منفعت آمیز نیز کمک کند. با استفاده از زبان اقتصادِ سیاسی می توان گفت فناوری نرم دربرگیرنده نیروهای مولد و روابط تولید است.

سالهای طولانی توسعه فناوریِ سود محور و استفاده غیراخلاقی از آن موجب بروز مصیبت های متعددی برای انسان شد. انسان ها علاوه بر مواجهه با خسارت های زیست محیطی به محیط زیست بیرونی با تهدیدهای ناشی از فناوری سخت به فطرت درونی و دنیای اجتماعی خود روبرو بوده اند.

در جامعه اطلاعاتی که توسط فناوری اطلاعات ساخته می شود، کارشناس ریزتراشه، عاشق شبکه و بزهکار اینترنتی وجود دارد، همچنین هکرها به شبکه های اطلاعاتی نفوذ می کنند و تاثیر منفی کیمیاگری مدرن مالی و پیروان آن منجر به پیدایش “عاشق بورس” و “جرایم مالی” شده است. در عصر فناوری زیستی عصر حاضر اگر انسان ها را به حال خود رها کنند، می توانند گونه های جدید به وجود آورند و حیوانات تراریخته و شبیه سازی شده را در کارخانه های زیست فناوری متعدد به تولید انبوه برسانند؛ شبیه سازی انسان در مقیاس انبوه می تواند مخفیانه به عنوان یک سلاح سرّی انجام شود و خطر جرایم شبیه سازی افزایش خواهد یافت.

با این حال، عادلانه نیست فناوری را به خاطر تمام این فجایع و حوادث ناگوارِ بالقوه سرزنش کرد. مسئولیت کاستی های فناوری (تهدید فناوری) و مسیری که در آن از این فناوری های سخت استفاده شده کاملاً در دستان متصدی و اپراتور فناوری (افراد) است. به علاوه، ما باید پیوسته فناوری های جدیدی را برای برآورده کردن نیازهای انسان اختراع و توسعه دهیم تا درک ما از طبیعت بالا رفته و برای حل برخی مسائل ناشی از صنعتی شدن فناوری سخت در خدمت نیازهای جامعه باشیم.

انسان فقط به مدد فناوری نرم است که می تواند کنترل موثر و مسیر درست فناوری سخت را در دست بگیرد؛ به عنوان مثال فناوری نرم یک ابزار نوآوری است که یکی از مصارف آن دستکاری نوآوری در فناوری سخت است. در این زمینه، فناوری نرم مملو از اندیشه و نظر است و از این رو فناوری نرم تحت تاثیر اخلاقیات، ارزش ها و جهان بینی ها قرار دارد، همان گونه که دوگانگی از خودِ فناوری فرهنگی و فناوری اجتماعی تجلی می یابد. بنابراین، فناوری نرم هم دارای مزیت های مثبت و هم آثار منفی است.

این همان دلیل ضرورت مداخلات اجتماعی و دولتی در بکارگیری و ترویج فناوری نرم است و فعالیت های آن بایستی توسط نهادها، قوانین، استانداردها و سیاست ها مورد تشویق و تنظیم و حتی گاهی ممنوعیت قرار بگیرد. به عبارت دیگر، صنعتی کردن فناوری نرم و نوآوری نهادی ضرورت دارد.

۵- طرز تفکر.

پدیده ها، مسائل و موضوعاتی که فناوری نرم باید بدان بپردازد ناگزیر پیچیده و وابسته به یکدیگر هستند. بنابراین، برای طراحی سناریوی حل مساله، به یک رویکرد نظام مند و جامع نیاز است و ضرورت دارد نخست زمینه، علل مختلف و اثر بالقوه “مساله” مشخص شود و فقط با درک کُل است که می توانیم مسائل کلیدی را شناسایی کنیم و به دنبال نقاط پیشرفت باشیم. این همان دلیلی است که طرز فکر فناوری نرم برای حل مساله یا طراحی سناریو بایستی از کُل به جزء و از کلان به خُرد باشد نه طور دیگر.

۶- فناوری نرم نسبت به متعارف سازی (استاندارد سازی) مقاوم است.

این حقیقت که فناوری نرم تجسم عوامل روانی، اجتماعی و فرهنگی است موانع جدی برای متعارف سازی (استاندارسازی) ایجاد می کند.از سوی دیگر، فناوری نرم شامل فناوری های آشکار و ضمنی است. فناوری آشکار را می توان با واژه ها، داده ها، رویه های استاندارسازی و اصول کلی که از طریق کتب، سخنرانی ها و آموزش نشر و به اشتراک گذاشته می شوند، به نمایش گذاشت؛ در حالی که فناوری ضمنی را می توان به درستی در قالب اسناد مکتوب و زبان های رسمی معرفی کرد، بنابراین مراوده و اشتراک گذاری به صورت استاندارد و متعارف دشوار است.

۷- فناوری نرم مرزهای مبهمی دارد.

از آنجایی که همه فناوری های نرم ارتباط نزدیکی با عوامل انسانی دارند و هرچند فناوری نرم را می توان به طور نظام مند دسته بندی کرد ، اما مرزهای بین انواع مختلف فناوری نرم بسیار مبهم بوده و هر یک بر دیگری تاثیر گذاشته و نفوذ می کنند.

۸- شاید ضروری نباشد همه فناوری های نرم را به محصولات و خدمات تبدیل کنیم.

تعداد زیادی فناوری نرم درست مانند فناوری های سخت می تواند بنیان و زمینه صنایع را ایجاد کند و برای تامین محصولات و خدمات بکار گرفته شود مثلاً ابزارهای مشتقه مالی، انواع مختلف مراکز رشد، محصولات فرهنگی . با این حال، اکثر فناوری های نرم ضرورتاً به محصول محسوس (ملموس) نمی رسند، بلکه فرآیندها، کارایی، رویه ها نتایج، سازوکارها و نهادها را فراهم می کنند.

۹- نوآوری در فناوری نرم علل و خصوصیات متمایزی دارد.

دلیل منسوخ شدن فناوری های سخت معمولاً ظهور اختراعات جدید و جایگزین شدن با فناوری قدیمی است. با این حال نوآوری و تجدید فناوری نرم اغلب ناشی از تغییرات در سبک زندگی، ارزش ها، سطوح تقاضا و الگوهای فکری افراد است.

نوآوری در فناوری نرم از این حیث متفاوت است که بیشتر از نوآوری در فناوری سخت از جانب نهادها، سیستم ها، قوانین، مقررات و سیاست ها محدود می شود. از این جهت، برای تحقق نوآوری در فناوری نرم، انهدام خلاق نهادها و قوانین قدیمی باید صورت پذیرد. این فرآیند معمولاً تابع این الگو است: طراحی سیستم/روش ← پیاده سازی سیستم/روش عملیاتی ← ارائه خدمات واقعی (فرآیند اجرا و پیاده سازی همان ارائه خدمات به مشتریان است) ← تدوین معیارهایی برای تشکیل نهادها و سازمان ها جهت تسهیل در ترویج، تبلیغ و کاربرد ← انهدامِ خلاق نهادها ← فعالیت در محیط نهادی جدید ← دور بعدی نوآوری.

۱۰- فناوری های نرم باید در عمل ترکیب یا ادغام شوند.

پیاده سازی و موفقیت فناوری نرم مستلزم یک رویکرد جامع به کاربرد آن است. همان طور که اشاره شد، فناوری های سخت باید با فناوری های نرم ادغام شوند تا ارزش اقتصادی و اجتماعی آنها قابل تحقق باشد. معیار اصلی برای قضاوت موفقیت تجاری و صنعتی شدن فناوری های سخت این است که آیا به خوبی با پیشبرد مستمر فناوری های نرم ادغام شده اند یا خیر. از سوی دیگر، فناوری نرم تنها در صورتی موفق خواهد بود که به طور جامع با فناوری های نرمِ مرتبطِ دیگر ترکیب شود و طبق شرایط مختلف جغرافیایی و اجتماعی سیاسی و مطابق با تقاضاهای ناشی از اهداف طراحی شکلی و ظاهری اصلاح شود. به طور مشابه، ادغام با پیشبرد مستمر فناوری های سخت برای ترویج نوآوری در فناوری نرم و اطمینان از ارتقای فناوری نرم به فناوری پیشرفته ضرورت دارد.

۱۱- ویژگی های فناوری نرم بایستی مطابق با شرایط ویژه منطقه ای باشد.

تفاوت ها در فناوری نرم به واسطه تفاوت در فرهنگ ها، سطوح اقتصادی، سبک زندگی، عادت ها و طرز فکر جوامع، اختراع و تولید می شوند. از این رو، یک فناوری نرم که در یک منطقه توسعه می یابد همواره باید نوآوری و توسعه مجدد داشته باشد تا متناسب با شرایط منطقه دیگر بوده و کارکرد بهینه داشته باشد.

۱۲- رابطه بین فناوری نرم و نهادها نزدیک است.

دوگانگی فناوری نرم بدین معناست که طبعاً با نهادها در هم تنیده است. در مورد فناوری سخت، نهادها بخشی از محیط و شرایط نوآوری هستند؛ اما در مورد فناوری نرم، نهادها تنها بخش محیط نوآوری فناورانه نیستند. فناوری نرم خود پایه و اساس نوآوری در نهادها، سیستم ها، قوانین، مقررات و سیاست های مرتبط با خود را شکل می دهد. از سوی دیگر، اختراع، انتشار و کاربرد برخی فناوری های نرم با محدودیت شدید از سوی نهادها، سیستم ها، قوانین، مقررات و سیاست های مربوطه روبرو است.

۱۳- فناوری نرم نیازمند استعدادهای ویژه است.

فناوری سخت مستلزم مشارکت محوری متخصصان در زمینه های فنی مرتبط می باشد، اما فناوری نرم نیازمند افراد دارای استعدادهای میان رشته ای و دارای دانش چند بخشی و تجربه عملی است.