به سوی فَهمِ فَناوریِ نَرم (۲۰)

باسمه تعالی

مُدِل سازیِ نَرمِ مساله غیرِساختارمندِ کُرونا

دکتر مهدی حمزه پور

دانشیار گروه علوم تصمیم و سیستمهای پیچیده دانشکده مدیریت دانشگاه امام صادق (ع)

دبیر کارگروه نخبگان مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری

مدیر اندیشکده فناوری نرم دانشگاه امام صادق (ع)

بی تردید پدیده بحران آفرین ویروس کرونای اخیر یا همان همه گیریِ کووید۱۹، جهانِ پرطَمطَراق و مدّعی هوشمندی بالای امروزی را چنان تحت سیطره تاثیر خویش قرار داده است که در عمل، اکثرِ حوزه های موضوعی، عملکردی و نهادی دچار شوک و سردرگمیِ سنگینی بابت مواجهه با این مهمان ناخوانده، ناشناخته، مبهم و نادقیق شده اند. حقیقت امر آن است که جهان با یک ابَرمسئله چندوجهی در ابعاد سلامتِ (جسم، روح، روان و رفتار)، رسانه، آموزش، حمل و نقل، خانوادگی، اجتماعی، فرهنگی، اعتقادی، اقتصادی، روابط بین الملل، مدیریت، سیاست و حکمرانی روبرو شده است که گریزی از آن نیست. آنچه که در این میان فوق العاده مهم است، نحوه رهبری و مدیریت این بحران بی سابقه جهانی است.

پُرواضح است که جوهره اصلیِ رهبری و مدیریت در هر سطح و زیست بومی، مهارت های متنوع کمّی و کیفی در تصمیم سازی و تصمیم گیری در هریک از ابعاد مذکور و نیز در سطح کلان سیستم است و بدون آنها، مقوله رهبری و فرآیند مدیریت معنا ندارند. همچنین نباید از نظر دور داشت که اِبتنای ورود به فرآیند تصمیم به عنوان قلب رهبری و مدیریت یک سیستم، وجود مساله (Problem) است. در ادبیات علوم تصمیم با سه نوع مساله مواجه هستیم : ۱- مسائل ساختارمند یا خوش تعریف یا کلاسیک ۲- مسائل نیمه ساختارمند (مسائل ترکیبی) ۳- مسائل بدون ساختار یا غیرساختارمند یا پیچیده یا بَدتعریف یا بَدقِلِق.

در مسائل ساختارمند (مسائلی با فرمول کمّی) روابطی بنیادی ایجاد می شود؛ به نحوی که بتوان آنها را بر اساس اعداد یا نمادهایی که نهایتا تخمین هایی عددی را دریافت می کنند، بیان کرد. چنین مسائلی را می توان توسط مدل های ریاضی کلاسیک توصیف کرد. تجزیه و تحلیل آنها با بکارگیری روش های استاندارد امکان پذیر خواهد بود. این نوع از مسائل به طور معمول با سلسله مراحل مدل سازی ریاضیِ کلاسیک در دانشِ تحقیق در عملیاتِ سخت (Hard operations Research)، فرموله و حل می شوند تا به جوابی بهینه یا رضایت بخش برسند.

لازم به یادآوری است که از دیر باز دو تفکّر آمریکایی و انگلیسی بر شاخه خاصی از علم مدیریت به نام تحقیق در عملیات (operations Research) یا پژوهش عملیاتی(Research Operational) حاکم بوده است. گرچه خاستگاه تحقیق در عملیات و پژوهش عملیاتی، دانش ریاضی و علم آمار می باشد؛ اما تا دهه ۷۰ میلادی با اصطلاح رایج تحقیق در عملیات شناخته می شد که اساس آن مدل سازی ریاضی به عنوان تجریدی از واقعیت یا مسئله بود. تلاش تحقیق در عملیات سخت آن بود که مسئله یا واقعیت، آنچنان که هست، مدلسازی شود و «جوابی بهینه یا Optimal Solution» یا در شکل محافظه کارانه آن «جوابی رضایت بخش یا Satisfactory Solution» برای آن محاسبه شود. در این دیدگاه فرض بر آن است که مسئله، ساختارمند و خوش تعریف است و مدل ساز با کشف روابط آن می تواند مسئله را به صورت یک مدل ریاضی صورت بندی کند. از همین رو این رویکرد، به «تحقیق در عملیات سخت (Hard OR)» معروف گشت. در روش های تحقیق در عملیات سخت به دنبال نظام مند کردن و شناسایی جزء جزء مسئله و انطباق آن با مدل ها و اجزای تعریف شده در مدل هستیم و با قالب بندی مسئله دائما در حال صرف نظر از بخش های مختلف و دور شدن از واقعیت ها هستیم.

در این شیوه وظیفه تحلیل گر قالب بندی مسائل و همسان سازی آنها به صورت مدل تعریف شده است. در این روش ها هیچ فرصت مذاکره ای برای سازمان ها و تصمیم گیرندگان وجود ندارد. درحقیقت، هیچ تعاملی در تعریفِ اهداف و وضعیت تعریف شده صورت نمی گیرد. بسیاری از حقایق در این شیوه قربانی تعاریف ثابت و بدون تغییر خواهند شد. روابط بسیار مهم و تاثیرگذار و بسیاری از انگیزه ها و توانایی های افراد نادیده گرفته خواهد شد. دراین مدل ها ضعف آگاهی از وقوع رخدادها در آینده، در مدل منعکس نمی شود. ممکن است شرایط پیش روی مسئله طوری رقم بخورد که منجر به یک جواب قطعی از پیش تعیین شده نشود و صورت مسئله به کلی تغییر یابد. شیوه های به کار گرفته شده، ممکن است از لحاظ ریاضی بسیار پیچیده به نظر آیند، اما از لحاظ محتوا و شمول ابعاد واقعی و متغیرهای بی شمار آن بسیار ساده اند. در تحقیق در عملیات سخت، تمرکز اولیه بر روی مسئله و مشکل خواهد بود و تمرکز ثانویه بر افرادی است که با مسئله درگیر هستند.

یافتن راه حل بهینه برای یک مسئله با استفاده از روابط ریاضی و به کمک نرم افزارهای رایانه ای چندان قابل قبول به نظر نمی رسد. زیرا مسئله در قالبی در آمده است که با واقعیت موجود فاصله زیادی دارد و جواب بهینه یافته شده نمی تواند در دنیای واقعی کاربرد داشته باشد.

باید پذیرفت که در دنیای آشفته و پیچیده امروزی بسیاری از مسائل، مانند ابَرمساله کرونا، از نوع بدتعریف، بدساختار یافته یا ساخت نیافته و مملوّ از عدم اطمینان هستند؛ به طوری که پیچیده ترین و گسترده ترین دانشِ ریاضی و حرفه ای ترین عالمانِ تحقیق در عملیات قادر به صورت بندی ریاضی آنها نیستند؛ چرا که ساختار آنها نامشخص، و آمیخته به علایق و انگیزه های ذینفعانِ درگیر در موقعیت مسئله است. مسائل بدون ساختار (مسائلی که به صورت کیفی بیان می شوند) تنها شامل توصیفی از مهمترین منابع، شاخص ها و مشخصات هستند. روابط کمّی بین آنها مشخص نیست. این مسائل را نمی توان توسط مدل های کمّی موجود توصیف و با بکارگیری روش های استاندارد تجزیه و تحلیل کرد. بدین سبب بود که نِحله انگلیسی تحقیق در عملیات با نام جدید «تحقیق در عملیاتِ نَرم (Operational Research Soft یاSoft OR)» به جهان عرضه شد.

به عبارتی می توان گفت تحقیق در عملیات نرم، مجموعه روش شناسی ساختاردهی به مسئله (PSM یا Problem Structuring Methods) می باشد. روش های تحقیق در عملیات نرم مجموعه ای از رویکردهای مدل سازی مشارکتی هستند که هدفشان پشتیبانی از فعالان متعدد برای بررسی یک مسئله چالشی است. این مسئله چالشی یک دغدغه جمعی محسوب می شود. واژه سخت به استفاده از ریاضیّات و فنون کمّی اشاره دارد که در تقابل با واژه نَرم هستند که به طور عمده فنون کیفی را به کار می گیرد. در علم تجزیه و تحلیل و مدیریت سیستم ها دو شکل تفکر سیستمیِ متمایزِ نرم و سخت مطرح است. تفکر سیستمی سخت فرض می کند که دنیا از سیستم هایی تشکیل شده است که می توان آن ها را به صورتی عینی مدل کرد. منظور از عینی این است که اهداف، مورد توافق طرفینِ درگیرِ مسئله هستند و به خوبی تعریف شده اند. وظیفه اصلی تفکّر سیستم های سخت، تعیین اثربخش ترین یا کاراترین ابزارهای تحقق اهداف عینی است. در مقابل، تفکّر حاکم بر سیستم های نرم می پذیرد که پیچیدگی بسیار زیادِ دنیای واقعی را نمی توان به راحتی مدلسازی و بهینه سازی تَجریدی کرد. این رویکرد می کوشد با استفاده از نگرش سیستمی برای موقعیت های مسئله زا، ساختاربندی تفکّر و یادگیری را پی ریزی کند. هدف تفکّر سیستم های نرم، بحث و توافق بر سر ماهیّت مسئله و نه ارائه راه حل آن است. هدف تحقیق در عملیات نرم، ایجاد یک فهم مشترک میان تصمیم گیرندگان است. این فهم مشترک به عنوان مبنایی برای اقدامِ توافقی است و این اقدام توافقی از طریق مذاکره به دست می آید و آن ها را برای اجرا آماده می کند. هرجا که مسئله پیچیده و ذی نفعان متعدّد درگیر باشند، می توان از تحقیق در عملیات نرم استفاده کرد. این روش ها تنها برای تعریف عینی و ملموس از مسئله نیستند، بلکه به دنبال درگیری و مشارکت واقعی افراد در مباحث هستند و همچنین روی ادراکات خاصّ هر فرد از مسئله تاکید زیادی می شود. برای تعریف دقیق یک مسئله نمی توان فقط به دیدگاه های یک شخص اتّکا کرد، بلکه باید دیدِ جمعی و توافقی مد نظر قرار گیرد. البته در عمل با مسائلی روبرو هستیم که ما را متقاعد می کنند که از مزیّت های هر دو رویکرد در عمل استفاده کنیم. اینگونه مسائل در طیف میان دو سرِ مسائل ساخت یافته و بدون ساختار قرار می گیرند.مسائل نیمه ساختارمند (مسائل ترکیبی) هم شامل عناصر کمّی و هم شامل عناصر کیفی هستند. با بررسی این مسائل، پارامترهایی کیفی، مجهول و ناقطعی ظهور پیدا می کنند. این مسائل بین مسائل ساختارمند و بدون ساختار قرار می گیرند. حل این مسائل مستلزم بکارگیری ترکیبی از روش های استاندارد و همکاری فعال تصمیم گیرنده است.

در مساله بحرانی، پیچیده، چند سطحی و غیرساختارمند ویروس کرونای اخیر، جهان با یک مساله بسیار بزرگ و ساخت نایافته ای در ابعاد گوناگون روبرو شده است که لزوم مدل سازی نرم تصمیم گیری این پدیده نادر به منظور رهبری و مدیریتِ اثرات پروانه ای این مساله جهانی را صدچندان می کند. به همین دلیل، با همه رنج و تلخیِ غیر قابل وصفِ این ابتلای فراگیر جهانی، فرصتی کم نظیر برای آزمون و مَحکِ آموزه های مدل سازی مسائل نیمه ساختارمند و غیر ساختارمند فراهم شده است تا سیاستگذاران و تصمیم گیران را در اتخاذ تصمیمات درست، بِهِنگام و عالمانه در این شرایط یاری دهند. برای مدل سازی اینگونه پدیده های ناشناخته و نادقیق در پارادایم های متنوّع تحقیق در عملیات، روش ها و تکنیک های متعدّدی معرفی شده اند که در یک تقسیم بندی کلّی به شرح ذیل معرفی می گردند :

۱- روش شناسی های مکتب تحقیق در عملیات سخت(Hard Operations Research School Methodologies)

که در پارادایم بهینه سازی/ هنجاری قرار می گیرند که به دنبال روش های حل مساله های ساختارمند و خوش تعریف هستند. برخی از مهمترین و پرکاربردترین تکنیک های تحقیق در عملیات سخت عبارتند از :

تکنیک های متعدّد ذیل برنامه ریزی خطّی (L.P)یا (Linear Programming)
تکنیک های متعدّد ذیل برنامه ریزی غیرخطّی (N.L.P)یا (Linear Programming Non)
تکنیک های متعدّد ذیل برنامه ریزی احتمالی (Contingency planning) یا (C.P)
تکنیک های متعدّد ذیل برنامه ریزی تصادفی و فازی (R&F.P) یا (Random and Fuzzy Planning)

۲- روش شناسی های مکتب تحقیق در عملیات نرم(Soft Operational Research School Methodologies)

که در پارادایم تفسیری/ یادگیری قرار می گیرند که با رویکردهای ساختار دهی به مساله (PSM) به دنبال ساخت دهی به مسائل نیمه ساختارمند هستند. برخی از مهمترین تکنیک های تحقیق در عملیات نرم عبارتند از

روش شناسی سیستم های نرم (SSM)یا (Soft System Methodology)
تحلیل و توسعه گزینه (انتخاب) های استراتژیک (راهبردی) (SODA)

(Strategic Options Development and Analysis)

استراتژی مذاکره و بازتاب مفاهمه (Journey Making)

(Jointly Understanding Reflecting and Negotiating Strategy)

رویکرد گزینه(انتخاب) استراتژیک(راهبردی) (SCA)

(Strategic Choice Approach)

تحلیل استواری (R.A) (Robustness Analysis)
نگاشت شناختی (C.M) (Cognitive Mapping)
تئوری درام و تحلیل تقابلی (Drama Theory and Confrontation Analysis)
مدل سازی(مدل یابی) ساختاری-تفسیری (I.S.M)

(Interpretive Structural Modeling)

تحلیل عملکرد-اهمیت (I.P.A)یا (Importance Performance Analysis)
آزمایشگاه ارزیابی و آزمون تصمیم گیری (DEMATEL)

(Decision Making Trial and Evaluation Laboratory)

فرآیند تحلیل شبکه ای (A.N.P)

(Analytic Network Process)

روش ارزیابی تناسب جامع (COPRAS)

(Complex Proportional Assessment)

تجزیه و تحلیل حوزه های تصمیم به هم مرتبط (AIDA)

(Analysis of Interconnected Decision Areas)

یادگیری برای یک کاربر با استفاده از رویکرد مجهّز به متدلوژی برای موقعیتی خاص (LUMAS)

(Learning for a User by a Methodology-informed Approach to a Situation)

نظریه(تئوری) مطلوبیت چند شاخصه (MAUT)

(Multi Attribute Utility Theory)

پدیدارسازی و بررسی پیش فرض های استراتژیک (SAST)

(Strategic Assumption Surfacing and Testing)

برنامه ریزی تعاملی (I.P) (Interactive Planning)
پویایی شناسی سیستم ها (S.D) (System Dynamics)
مدل سیستم های مانا (V.S.M) یا (Viable Systems Model)
تحلیل پوششی داده ها(مرز بین تحقیق در عملیات سخت و نرم)(D.E.A) یا

(Data Envelopment Analysis)

۳- روش شناسی های مکتب تحقیق در عملیات رهایی بخش

(Liberation Operations Research School Methodologies) که در پارادایم تفسیری/ یادگیری قرار می گیرند که با رویکردهای ساختار دهی به مساله (PSM) به دنبال ساخت دهی به مسائل تا حد زیادی نیمه ساختارمند هستند.

برخی از مهمترین و پرکاربردترین تکنیک های تحقیق در عملیات رهایی بخش عبارتند از :

روش(شناسی) فهم انتقادی سیستمی (اولریش) (C.S.H)یا

(Critical Systems Heuristics)

ترکیب تیمی (سینتگریتی گروهی) (T.S) یا(Team Syntegrity)

۴- روش شناسی های مکتب تحقیق در عملیات انتقادی یا روش شناسی چندگانه

(ترکیب روش شناسی های تحقیق در عملیات سخت، نرم و رهایی بخش)

(Critical Operations Research School Methodologies) یا

(Multiple Methodologies) که در پارادایم انتقادی و در زمره روش شناسی سیستم های مداخله ای-مقتدر قرار می گیرند که با رویکردهای ساختار دهی به مساله (PSM) به دنبال ساخت دهی به مسائل تا حد بسیار زیادی نیمه ساختارمند هستند.

برخی از مهمترین و پرکاربردترین تکنیک های تحقیق در عملیات انتقادی عبارتند از :